Fyodor Dostoevsky là tên tuổi vĩ đại của nền văn học Nga và thế giới thế kỷ XIX. Ngoài vai trò nhà văn, ông còn được biết đến như một triết gia, nhà tư tưởng lớn, người dự báo chủ nghĩa hiện sinh thế kỷ XX. Tác phẩm Ghi chép dưới hầm (1864) được xem là “tác phẩm về chủ nghĩa hiện sinh tuyệt vời nhất từng được viết” như lời nhận xét của Walter Kaufmann.

Tài năng văn chương của Dostoevsky không chỉ thể hiện qua những tiểu thuyết sử thi kinh điển về đời sống chính trị, văn hóa và tinh thần của xã hội Nga thế kỷ XIX – Tội ác và hình phạt (1866) hay Anh em nhà Karamazov (1880); văn nghiệp của ông còn bao gồm các hình thức truyện ngắn, truyện vừa, trong đó Tuy hai mà một (1846) và Những đêm trắng (1848) được xem là hai tác phẩm xuất sắc của một Dostoevsky thời kỳ đầu, Dostoevsky của những tháng năm tuổi trẻ chưa bị đi đày, lao động khổ sai…

Tuy hai mà một (nguyên tác Nga ngữ: Двойник) ra mắt lần thứ nhất trên tạp chí văn học “Tổ quốc biên niên” ở Peterburg, số tháng Hai năm 1846, sau đó được chính tác giả sửa lại và tái bản vào năm 1866. Tác phẩm thể hiện cái nhìn tinh tế và nghệ thuật miêu tả tâm lý tài tình của Dostoevsky, với nhân vật trung tâm Golyadkin. Từ rất sớm, Dostoevsky đã có cái nhìn thấu suốt vào tâm hồn con người – một tâm hồn què quặt, bất thường, nhiều góc khuất… bằng cách tạo ra hai phiên bản Golyadkin trong Двойник – Golyadkin thứ nhất và Golyadkin thứ hai – có ngoại hình và danh tính giống hệt nhau nhưng đối lập nhau về mọi giá trị con người.

Yakov Petrovich Golyadkin là một viên chức cấp thấp của cơ quan thuộc bộ. Tên họ Golyadkin bắt nguồn từ chữ “golyadka” (có nghĩa là một kẻ nghèo hèn, tay không chẳng có gì) ngay từ đầu truyện đã cho ta thấy thân phận nhỏ bé của nhân vật. Anh ta đã sớm mang trong mình một tâm lí “dưới hầm”, tự cách li bản thân, tránh giao du với mọi người xung quanh, kể cả các đồng nghiệp cũng như cấp trên. Trong con người anh ta luôn sục sôi những mâu thuẫn, những ý nghĩ vô cùng tương phản với nhau; một mặt, anh ta khinh thường các đồng sự, cho rằng bọn họ chỉ là những kẻ hời hợt, kém cỏi về mặt trí tuệ, song đồng thời lại nghi ngờ cái trí thông minh của bản thân rốt cuộc cũng chẳng đem lại lợi ích gì; trong thâm tâm, anh ta căm ghét xã hội thượng lưu giả dối, phù phiếm nhưng đồng thời lại khao khát được công nhận thuộc về cái xã hội ấy… Trong cơn quẫn trí, khổ sở và thất vọng cùng cực vì bị tống cổ khỏi buổi dạ vũ mừng sinh nhật ái nữ của ủy viên hội đồng quốc vụ, nhân vật chính lang thang trong đêm khuya đầy gió tuyết của thành phố Peterburg, và cái phản đề của anh ta xuất hiện, một Yakov Petrovich Golyadkin giống y hệt, “mình với ta tuy hai mà một, ta với mình tuy một mà hai”. Điều bất ngờ là nhân vật mới xuất hiện giống hệt Yakov Petrovich Golyadkin từ tên họ cho đến hình dáng bên ngoài. Kể từ đấy hai nhân vật Golyadkin thứ nhất và Golyadkin thứ hai tồn tại song song với những tính cách hoàn toàn trái ngược. Nếu Golyakin thứ nhất là một người sống khép kín, không thích tham gia những cuộc nói chuyện xã giao và luôn tự tách mình khỏi đám đông thì Golyadkin thứ hai quảng giao và hài hước. Nếu Golyadkin thứ nhất là sự tích lũy của những dồn nén ẩn ức, thì Golyadkin hai là sự giải tỏa những ẩn ức dồn nén đó. Golyadkin vừa căm ghét cái con người có vẻ ngoài giống hệt mình như bóng trong gương, đồng thời lại muốn giao kết mối thâm tình với hắn. Tâm trí Golyadkin là một bãi chiến trường trước sự giằng co giữa hai con người đó. Nhân vật chính được mô tả như một kẻ mắc chứng tâm thần phân liệt hoang tưởng, đầu óc anh ta đầy những ảo giác là xung quanh mình luôn có kẻ thù rình rập để tìm cách hãm hại và đạp mình xuống bùn nhơ.

Qua Golyadkin, Dostoevsky khắc họa một hình ảnh con người lạ lùng: vừa thân thiết vừa hận thù, vừa gần vừa xa và luôn giằng xé giữa cái tôi với cái ta – một cuộc chiến giằng co muôn thuở không có hồi kết.

Năm 1973, Двойник được Đinh Đắc Phú dịch sang Việt ngữ từ bản Anh ngữ The Double của dịch giả Andrew R. MacAndrew với tựa Là bóng hay là hình. Khi đó, dịch giả Đinh Đắc Phú lấy làm tiếc vì đã chọn dịch tác phẩm qua ngôn ngữ trung gian, do đó “dầu đã cố gắng dịch sát vẫn khó có thể tránh được một khoảng cách với nguyên tác Nga ngữ.” Sau bốn mươi sáu năm, kể từ bản in của Nhà xuất bản Đất Sống (Sài Gòn, 1973), Двойник của Dostoevsky có dịp tái ngộ độc giả Việt Nam qua bản dịch từ nguyên tác Nga ngữ với tựa Tuy hai mà một, việc chuyển ngữ do dịch giả Phạm Ngọc Thạch đảm trách – một công việc mà chúng tôi cho rằng cần phải làm và không kém phần thử thách, khó khăn.